ارزیابی تاب آوری ساختاری-طبیعی کاربری اراضی شهری مطالعه موردی: منطقه 4 کلانشهر تهران

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسنده

استادیار جغرافیا وبرنامه ریزی شهری، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

10.22034/jsc.2019.91679

چکیده

کلان‌شهرها جمعیت قابل‌توجهی را در خود جای‌داده‌اند و مملو از فضاهای انسان‌ساخت می‌باشد. بهره جستن از رویکرد تاب‌آوری کاربری اراضی شهری به برنامه‌ریزان و مدیران شهری امکان می‌دهد تا هنگام وقوع بلایای طبیعی با داشتن آمادگی کافی، احتمال وقوع خسارت‌های جانی و مالی را به حداقل برساند. هدف پژوهش شناسایی ابعاد و عوامل مؤثر بر تاب‌آوری ساختاری-طبیعی و تعیین شاخص‌های ارزیابی تاب‌آوری کاربری‌های شهری در منطقه 4 شهر تهران است. پژوهش حاضر در گروه تحقیقات کاربردی قرار دارد. برای جمع‌آوری اطلاعات از روش کتابخانه‌ای و میدانی استفاده شده است. در قالب روش کتابخانه‌ای با مرور متون نظری و تجربی مرتبط با موضوع تحقیق، چارچوب نظری پژوهش تدوین شد و در قالب روش میدانی نیز به‌وسیله مشاهده در محیط موردمطالعه، اطلاعاتی در مورد منطقه موردمطالعه جمع‌آوری شد. معیارها و عوامل مؤثر بر تاب‌آوری کاربری اراضی با مرور منابع تهیه‌شده و برای تهیه لیست نهایی معیارها و اولویت‌بندی آن‌ها از پرسشنامه استفاده شد. پس از تکمیل پرسشنامه‌ها توسط 20 نفر از اعضای هیئت‌علمی و کارشناسان متخصص در حوزه برنامه‌ریزی شهری و روستایی، برنامه‌ریزی محیط‌زیست و شهرسازی، معیارها با روش FANP وزن داده شد. پوشش زمین استخراج‌شده از روی تصاویر ماهواره‌های لندست سال 2017، در نرم‌افزار ENVI 4.8 طبقه‌بندی شد. سپس لایه‌های طبقه‌بندی‌شده در محیط IDRISI فازی و در ARC MAP روی‌هم گذاری شد. با تأثیر وزن هرکدام از معیارهای مؤثر در میزان تاب‌آوری لایه‌ها و ترکیب نقشه‌ها، میزان تاب‌آوری مشخص گردید. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که میانگین تاب‌آوری ساختاری- طبیعی کاربری اراضی این منطقه 86/0 و تاب آور است.

کلیدواژه‌ها


1)      بدری، سید علی؛ رمضان زاده لسبویی؛ مهدی، عسگری، علی؛ قدیری معصوم، مجتبی؛ سلمانی، محمد (1392) نقش مدیریت محلی در ارتقا تاب‌آوری مکانی در برابر بلایای طبیعی با تأکید بر سیلاب، مدیریت بحران، دوره 2، شماره 3، صص. 48-37.
2)      پریور، پرستو؛ فریادی، شهرزاد؛ یاوری، احمدرضا؛ صالحی، اسماعیل؛ هراتی، پگاه (1392) بسط راهبردهای پایداری اکولوژیک برای افزایش تاب‌آوری محیط‌زیست شهری، فصلنامه محیط‌شناسی، سال 39، شماره 1، صص. 132-123.
3)      دانش‌پایه، نسار و حبیب، فرح (1396) معیارهای اصلی شکل‌گیری حس مکان در پهنه‌های توسعه جدید شهری. فصلنامه مطالعات شهری، دوره 7، شماره 25، صص.30-17.
4)      رمضان زاده، مهدی و بدری، سید علی (1393) تبیین ساختارهای اجتماعی-اقتصادی تاب‌آوری جوامع محلی در برابر بلایای طبیعی با تأکید بر سیلاب (مطالعه موردی: حوضه‌های گردشگری چشمه کیله تنکابن و سرد آب رود کلاردشت)، فصلنامه جغرافیا، دوره12، شماره 40، ص. 131-109.
5)      سعیدی، نوید و مشرف دهکردی، حسین (1392) کاربرد مدل What if? در برنامه‌ریزی کاربری زمین شهری و منطقه‌ای، تهران: نشر آیندگان.
6)      شکوئی، حسین (1373) دیدگاه‌های نو در جغرافیای شهری، جلد اول، تهران: انتشارات سمت.
7)      صالحی، اسماعیل؛ اقابابایی، محمدتقی؛ سرمدی، هاجر؛ فرزاد بهتاش، محمدرضا (1390) بررسی میزان تاب‌آوری محیطی با استفاده از مدل شبکه علیت، مجله محیط‌شناسی، سال 38، شماره 59، صص.112-99.
8)      ضرابی، اصغر؛ دیوسالار، اسدالله؛ کنعانی، محمدرضا (1391) تحلیل فضایی سکونتگاه‌های شهری بر اساس توان‌های محیطی، برنامه‌ریزی و آمایش فضا، دوره 16، شماره 2، صص.100-77.
9)      قهری، مهنوش؛ لحمیان، رضا؛ آزاده دل، یعقوب (1393) ارزیابی موقعیت ایستگاه‌های اتوبوس و تاکسی بر اساس مدل AHP با استفاده از GIS (مطالعه موردی منطقه 4 شهرداری تهران)، فصلنامه مطالعات برنامه‌ریزی شهری، سال 2، شماره 7، صص. 146-127.
10)   معرب، یاسر و امیری، محمدجواد (1397) بررسی و ارزیابی و تدوین تاب‌آوری کاربری اراضی شهری بر پایه رویکرد توسعه پایدار، محیط‌شناسی، دوره 44، شماره 1، صص. 169-149.
11)   معرب، یاسر (1395) ارزیابی تاب‌آوری کاربری اراضی شهری بر پایه رویکرد توسعه پایدار (نمونه موردی: منطقه یک شهرداری تهران)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد به راهنمای اسماعیل صالحی و جواد امیری، دانشکده محیط‌زیست، دانشگاه تهران.
12)   یوسف زاده، الهام؛ ستوده، احد؛ پریور، پرستو؛ رضایی، محمدرضا؛ سودائی زاده، حمید (1396) ارزیابی تاب‌آوری خدمات اکوسیستمی محیط‌زیست شهری، پژوهش‌های محیط‌زیست، دوره8 شماره 16، صص. 28-15.
13)   یوسفی، لقمان (1380) ارزیابی کاربری اراضی شهری مطابق شاخص‌های چندگانه، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: محمدرضا پورمحمدی، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه تبریز.
14)   بمانیان، محمدرضا، پور جعفر، محمدرضا، محقق دولت‌آبادی، زهرا (1392) اصول و معیارهای طراحی ساماندهی رود - دره های فصلی؛ نمونه موردی: رود - دره فصلی ورودی شهرستان کرج، مجله مدیریت شهری، دوره20، شماره 1، صص. 278- 259.
15)   فرزاد بهتاش، محمدرضا، کی نژاد، محمدعلی، پیر بابایی، محمدتقی، عسگری، علی (1392) ارزیابی و تحلیل ابعاد و مؤلفه‌های تاب‌آوری کلان‌شهر تبریز، مجله هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، دوره 18، شماره 3، صص.42-33.
16)   رضایی، محمدرضا (1392) ارزیابی تاب‌آوری اقتصادی و نهادی جوامع شهری در برابر سوانح طبیعی (مطالعه موردی: زلزله محله‌های شهر تهران)، دو فصلنامه مدیریت بحران،دوره2،  شماره 3، ص 36-25.
17)   رمضان زاده، مهدی و بدری، سید علی (1393) تبیین ساختارهای اجتماعی - اقتصادی تاب‌آوری جوامع محلی در برابر بلایای طبیعی با تأکید بر سیلاب مطالعه موردی: حوضه‌های گردشگری چشمه کیله تنکابن و سردآبرود کلاردشت. نشریه جغرافیا، دوره 12، شماره 40، صص. 131-109.
18)   شریف نیا، فاطمه (1391) بررسی رابطه کاربری زمین شهری و میزان تاب‌آوری در برابر زلزله و ارائه راهکارها درزمینه برنامه‌ریزی شهری (نمونه موردی: شهر تهران)، دانشکده هنرهای زیبا دانشکده شهرسازی، دانشگاه تهران، استاد راهنما: دکتر اسفندیار زبردست
19)   پورمحمدی، محمدرضا (1385) برنامه‌ریزی کاربری اراضی شهری، تهران: انتشارات سمت.
20)   سعیدنیا، احمد (1382) کاربری زمین شهری، کتاب سبز شهرداری‌ها، تهران: انتشارات سازمان شهرداری‌های کشور.
21)   گندمکار، امیر؛ بای، ناصر؛ منتظری، مجید () مطالعه تأثیر عوامل هیدرو اقلیم بر مخاطرات طبیعی استان گلستان با تأکید بر سیلاب، فصلنامه امداد و نجات، دوره 5، شماره 2، صص.14-1.
22)   لطفی کاظمی، پانته‌آ (1391) تبیین مدل یکپارچه برنامه‌ریزی کاربری زمی-حمل‌ونقل به‌منظور دستیابی به شاخص‌های توسعه شهری پایدار مطالعه موردی: منطقه 22 شهرداری تهران، پایان‌نامه درجه دکتری شهرسازی، به راهنمای امین زاده و طبیبیان، دانشکده شهرسازی، دانشگاه تهران.
23)   معرب، یاسر و امیری، محمدجواد (1397) بررسی، ارزیابی و تدوین تاب‌آوری کاربری اراضی شهری بر پایه رویکرد توسعه پایدار، محیط‌شناسی، دوره 44، شماره 1، صص. 169-149.
24)   گلچوبی دیوا، شهربانو (1396) بررسی و ارزیابی اصول و معیارهای تاب‌آوری در پایداری باغات شهری (منطقه موردی: منطقه یک شهرداری تهران)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد برنامه‌ریزی محیط‌زیست، به راهنمای اسماعیل صالحی و سعید کریمی، دانشکده محیط‌زیست، دانشگاه تهران.
25) Birkmann, J. (2006) Measuring vulnerability to promote disaster-resilient societies: Conceptual frameworks and definitions. Measuring vulnerability to natural hazards: Towards disaster resilient societies,Vol.1,pp.9-54.
26) Birkmann, J. & Wisner, B. (2006) Measuring the unmeasurable: the challenge of vulnerability. UNU-EHS.
27) Cutter, S. L. (1996) Vulnerability to environmental hazards, Progress in human geography, Vol.20, No.4, pp.529-539.
28) Rashed, T. & Weeks, J. (2003) Assessing vulnerability to earthquake hazards through spatial multicriteria analysis of urban areas, International Journal of Geographical Information Science, Vol.17, No.6, pp.547-576.
29) Klein, R.J. & Nicholls, R. J. & Thomalla, F. (2003) Resilience to natural hazards: How useful is this concept?. Global Environmental Change Part B: Environmental Hazards, Vol.5, No.1, pp.35-45.
30) Brand, F. & Jax, K. (2007) Focusing the meaning (s) of resilience: resilience as a descriptive concept and a boundary object. Ecology and society, Vol.12,No.1, pp.1-23.
31) Perrings, C. (2006) Resilience and sustainable development, Environment and Development Economics, Vol.11, No.4,pp. 417-427.
32) United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Divi­sion (2018). The World’s Cities in 2018—Data Booklet (ST/ESA/ SER.A/417).
33) Forman, R.TT. & Godron, M. (1986) Landscape Ecology. USA: John Wily & Sons.
34) Godschalk, D. R. (2003) Urban hazard mitigation: creating resilient cities. Natural hazards review, Vol.4, No.3, pp.136-143.
35) Henstra, D. & Kovacs, P. & McBean, G. & Sweeting, R. (2004) Background paper on disaster resilient cities, Toronto: Institute for Catastrophic Loss Reduction.
36) Courtney, C.A. & Ahmed, A.K. & Jackson, R. & McKinnie, D. Rubinoff, P. & Stein, A. & White, A. (2008) Coastal Community Resilience in the Indian Ocean Region: A Unifying Framework, Assessment, and Lessons Learned. In Solutions to Coastal Disasters 2008 (pp. 990-1001).
37) Folke, C. (2006) Resilience: The emergence of a perspective for social–ecological systems analyses, Global environmental change, Vol.16, No.3, pp.253-267.
38) Berke, p. & Smith, G. (2009) Hazard mitigation, planning, and Disaster resiliency in sustainable development: Challenges and Strategic Choices for the 21 st Century.Ed. Urban Fra: Amersterdam, The Netherlands: IOS Press.
39) Reyes, ML. (2007) Risk- sensitive land use planning: Integrating Disaster risk Reduction in the Practice and process of land use planning. university of the Philippines.