تحلیل عوامل توزیع فضایی فقر و محرومیت شهری در سکونتگاه‌های غیررسمی مطالعه موردی: محلات شهر اهواز

نوع مقاله : مقاله مستخرج از رساله دکتری

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

2 استاد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

3 دانشیار جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

10.22034/jsc.2021.252467.1335

چکیده

فقر، نابرابری و ناتوانی گروه‌هایی از اجتماع در تأمین مسکن مناسب در ایجاد زمینه‌های لازم جهت برخوردار شدن گروه‌های فقیر از مسکن مناسب باعث شکل‌گیری سکونتگاه‌های غیررسمی و محلات فقیرنشین گردید. هدف از این پژوهش، تحلیل عوامل توزیع فضایی فقر و محرومیت شهری با تأکید بر سکونتگاه‌های غیررسمی شهر می‌باشد. به‌منظور گردآوری اطلاعات برای کسب بینش نظری لازم و بررسی ادبیات موضوع از شیوه اسنادی و کتابخانه‌ای و برای دیگر داده‌ها از اطلاعات 12389 بلوک برگرفته از داده‌های مرکز آمار ایران در سال 1395 استفاده‌شده است. بیشترین درصد از بلوک‌های شهر را با 4/44 درصد در طبقه متوسط و کم‌ترین آن با 1/8 درصد در طبقه خیلی فقیر قرارگرفته است. بیشترین درصد مساحت شهر به ترتیب با 28/36 و 28/34 درصد در خوشه متوسط و فقیر جای دارد. با توجه به نتایج به‌دست‌آمده از این پژوهش، محلات سکونتگاه‌های غیررسمی ازنظر ویژگی‌های عمدتاً کالبدی با سایر محلات شهرها تفاوت داشته و در مابقی خصوصیات تفاوت‌ها بارز نیست مگر در زمینه فقر و دسترسی‌ها. نرخ بی‌سوادی بالا نسبت به سایر محلات (09/6) که بیشترین سطح تحصیلات در میان مردان ساکن در سکونتگاه‌های غیررسمی مربوط به دوره ابتدایی، سوادآموزی و دیپلم است و درصد افراد با تحصیلات عالیه در این مناطق بسیار پایین است. ساکنین سکونتگاه‌های غیررسمی به‌مثابه سرمایه‌های جامعه نیاز به تقویت دارند. ضمن این‌که تأکید بیش‌ازحد بر تقویت سرمایه اقتصادی، درواقع به محرومیت، ناتوانی و عدم انسجام بیشتر این سکونتگاه‌ها انجامیده است. بنابراین در این‌گونه محلات با گذر از برنامه‌ریزی بخشی به برنامه‌ریزی موضوعی اثربخش می‌توان سیاست‌ها و برنامه‌ریزی شهری و شهرسازی حامی فقر و کم‌درآمدها را در سکونتگاه‌های غیررسمی شهر اهواز پیاده نمود.

کلیدواژه‌ها


  1. امین زاده، سیامک (1396) بررسی علل تشکیل سکونتگاه‌های غیررسمی و ارائه راهکارهای بهینه برای سازمان‌دهی آن (مطالعه موردی: محله علی‌آباد بوکان)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه مراغه، استاد راهنما هوشنگ سرور.
  2. ایراندوست، کیومرث؛ اعظمی، محمد؛ تولایی، روح الله (1393) شاخص‌های تعریف و تعیین سکونتگاه‌های غیررسمی در ایران، مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای، سال 6، شماره 21، صص. 60-43.
  3. ایراندوست، کیومرث و صفری، مظفر (1391) ناامیدی و امید در سکونتگاه‌های غیررسمی (مطالعه موردی: کرمانشاه)، فصلنامه رفاه اجتماعی، سال 7، شماره 26، صص. 221-201.
  4. امانیان، محمدرضا؛ رضایی راد، هادی؛ منصور رضایی، مجید (2011) ارزیابی خصوصیات اقتصادی در شناسایی مناطق فقر شهری با استفاده از تکنیک‌های دلفی و AHP (مطالعه موردی: شهر کاشمر)، فصلنامه مدیریت شهری 5، شماره 2، صص. 153-166.
  5. بردی آنا مرادنژاد، رحیم؛ ملکشاهی، غلامرضا؛ محمدی، عبدالحمید (1393) ارزیابی نقش سکونتگاه‌های غیررسمی در گسیختگی فضایی ساختار شهری (مطالعه موردی: شهر گنبدکاووس)، فصلنامه برنامه‌ریزی فضایی (جغرافیا)، سال 4، شماره 15، صص.63-49.
  6. برومند، جمشید (1393) شهر و فضای شهری، تهران: نشر افرند.
  7. خزایی، زهرا و زیویار، پروانه، (1391) بررسی و ارزیابی ویژگی‌های اجتماعی - اقتصادی و کالبدی سکونتگاه‌های غیررسمی، مطالعه موردی کوی سیاحی کلان‌شهر اهواز، فصلنامه جغرافیایی سرزمین، سال 9، شماره 33، صص.105-91.
  8. خالو باقری، مهدی و قریشی، محمد شایان (1390) نابرابری‌های اقتصادی و شکل‌گیری و رشد سکونتگاه‌های غیررسمی در شهرها با تأکید بر مورد ایران، مقالات اولین کنفرانس اقتصاد شهری ایران، صص. 32-25.
  9. خوش‌بخت فشتمی، نوشا (1385) بررسی اسکان غیررسمی در محور شرقی کمربندی کرج به‌منظور توانمندسازی حاشیه‌نشینان با استفاده Gis، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت‌معلم.
  10. ساربان حیدری، وکیل و عبدپور، علیرضا (1397) عوامل بهبود معیشت پایدار روستایی از دیدگاه ساکنان محلی (مطالعه موردی: شهرستان اردبیل)، نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، سال 19، شماره 54، صص.46-23.
  11. شیخی، محمد؛ میر بهشت مقام، حمیده؛ مدیری، آتوسا (1392) ارزیابی سازگاری ویژگی‌های اسلام‌آباد دو ونک با خصوصیات مسکن غیررسمی بر اساس مدل تجزیه‌وتحلیل شبکه، فصلنامه تحقیقات اجتماعی، سال 6، شماره19، صص.132-107.
  12. شکوری، علی و بهرامی شقایق (1393) مطالعه تأثیر گردشگری روستایی بر کاهش فقر از منظر معیشت پایدار (موردمطالعه: روستاهای قلعه‌نو و کلین شهرستان ری)، توسعه روستایی، سال 6، شماره 1، صص. 24-1.
  13. صادقی، یدالله؛ مشکینی، ابوالفضل؛ امیری، محمد (1390) اقتصاد غیررسمی، فقرزدایی در سکونتگاه‌های غیررسمی و توسعه پایدار؛ گذری بر الزامات و شیوه‌ها، سومین کنفرانس برنامه‌ریزی و مدیریت شهری، صص. 65-51.
  14. صرافی، مظفر (1392) واکاوی معیارهای پهنه‌بندی فقر شهری در شهر قدس: به‌سوی مفهوم مشترک محدوده‌های فرودست شهری، نشریه هفت شهر، شماره 47 و 48، صص. 24-7.
  15. صفایی پور، مسعود؛ امان پور، سعید؛ عباسی لیوسی، زهرا (1397) برنامه‌ریزی راهبردی به‌منظور توانمندسازی سکونتگاه‌های غیررسمی (مطالعه موردی: شهرک پیام نور دزفول)، فصلنامه شهر پایدار، دوره 1، شماره 4، صص. 107-89.
  16. قاسمی سیانی، محمد و حقی، مهدی (1395) تبیین گستره فقر شهری و شناسایی سکونتگاه‌های غیررسمی از منظر عدالت فضایی (مطالعه موردی: نسیم شهر تهران)، فصلنامه برنامه‌ریزی منطقه‌ای، سال 6، شماره پیاپی 24، صص. 265-245.
  17. کاوسی، نوشین و مرادی، سعید (1393) توانمندسازی به‌مثابه نوین‌ترین راهکار مقابله با سکونتگاه‌های غیررسمی (مطالعه موردی: محله شاطرآباد کرمانشاه)، دومین کنگره بین‌المللی سازه معماری و توسعه شهری، صص. 28-17.
  18. ملکی، سعید؛ امان پور، سعید؛ زادولی خواجه، شاهرخ (1396) سازمان‌یابی فضایی و گسترش سکونتگاه‌های غیررسمی در کلان‌شهر تبریز، پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، دوره 5، شماره 1، صص. 106-89.
  19. موحد، علی؛ ولی نوری، سامان؛ حاتمی نژاد، حسین؛ زنگانه، احمد؛ کمانرودی کجوری؛ موسی (1395) تحلیل فضایی فقر شهری در کلان‌شهر تبریز، اقتصاد و مدیریت شهری، سال 4، شماره 3، صص. 36-19.
  20. محمد پناهی، صدیقه (1394) بررسی نقش اسکان غیررسمی در ناپایداری توسعه شهری ایلام، پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد، موسسه آموزش عالی باختر ایلام.
  21. محمدی، محمدعلی و شمس، مجید (1396) تحلیلی بر نابرابری‌های فضایی-کالبدی و تأثیر آن بر رضایت‌مندی ساکنان (مطالعه موردی: سکونت‌گاه غیررسمی شهر همدان، فصلنامه نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، سال 10، شماره 1، صص. 124-109.
  22. موسوی، داود؛ نظریان، اصغر؛ زیاری، یوسفعلی؛ مهدوی، مسعود (1393) سنجش میزان پایداری محله‌های شهری با استفاده از HDI و تکنیک پهنه‌بندی موریس (نمونه موردی: شهر ملایر)، فصل‌نامه آمایش محیط، دوره6، شماره 25، صص. 109-83.
  23. نصیری، اسماعیل (2014) چالش‌های فقر شهری و ضرورت رویکرد استراتژی‌های مبتنی بر جامعه در سکونتگاه‌های غیررسمی (مطالعه موردی: محله بی‌سیم زنجان)، چشم‌انداز جغرافیایی در مطالعات انسانی، سال 9، شماره 27، صص. 168-153.
  24. وزارت راه و شهرسازی (1385) سند توانمندی‌ها و ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی، مرکز تحقیقات شهرسازی و معماری ایران.
  25. Amanian, Mohammad Reza. & Rezaei Rad, Hadi. & Mansour Rezaei, Majid. (2011) Assessing Economic Characteristics in Identifying Urban Poverty Areas Using Delphi and AHP Techniques (Case Study: Kashmar City), Fifth Urban Management Quarterly, No. 2, pp. 153-166. [In Persian].
  26. Aminzadeh, Siamak. (2017) Investigating the reasons for the formation of informal settlements and providing optimal solutions for its organization (Case study: Aliabad Boukan neighborhood), Master Thesis, Maragheh University. [In Persian].
  27. Bardi Anna Moradnejad, Rahim. & Malekshahi, Gholamreza. & Mohammadi, Abdolhamid. (2014) Evaluation of the role of informal settlements in the spatial rupture of urban structure (Case study: Gonbad Kavous city), Journal of Spatial Planning (Geography), Vol.4, No.15, pp. 63-49. [In Persian].
  28. Bogdan, Suditu. & Daniel Gabriel, Valceanu. (2013) Informal settlements and squatting in Romania: Socio-Spatial, Journal of Studies & Research in Human Geograghy,Vo.l1, No .4,pp. 65-75.
  29. Borunmand, Jamshid. (2018) City and Urban Space", Tehran, Afrand Publishing. (In Persian)
  30. Chen, H. & Shivakoti, G. & Zhu, T. & Maddox, D. (2012) Livelihood sustainability and community based co-management of forest resources in China: Changes and improvement, Environmental Management,Vol. 49, No.1, pp.219–228.
  31. Duque, J. (2015) Measuring intra urban poverty using land cover and texture metrics derived from remote sensing data, Landscape and Urban Planning, Vol.4, No.135, pp.11-21.
  32. Emanian, Mohammad Reza. & Rezaei Rad, Hadi. & Mansour Rezaei, Majid. (2011) Evaluation of Economic Characteristics in Identifying Urban Poverty Areas Using Delphi and AHP Techniques (Case Study: Kashmir Urban), Urban Management Quarterly, Vol.5, No. 2, pp. 153-166. [In Persian].
  33. Garau, Pietro. (2005) A Home in the city, Elliott D.Sclar-Gabriellay, Carolina Eearthscan.
  34. Ghasemi siani, Mohamad. & Haghi, Mehdi. (2020) Explaining the extent of urban poverty and identifying informal settlements from the perspective of spatial justice, a case study: Nasimshahr, Tehran, Regional Planning Quarterly, Vol. 6, No. 24, pp.245-256. [In Persian].
  35. Irandoost, Kiomars & Sarafi, Mozaffar. (2016) Despair and hope in informal settlements, case study: Kermanshah, Journal of Social Welfare, Vol.7, No.26, pp.201-221. [In Persian].
  36. Irandoost, Kiomars. & Azami, Mohammad. & Tulayi, Ruhollah. (2014) Indices of Definition and Determination of Informal Settlements in Iran, Urban and Regional Studies and Research, Vol.6, No.21, pp. 43-60. [In Persian].
  37. Kausi, Noshin. & Moradi, Saeid. (2018) Empowerment as the Newest Strategy for Dealing with Informal Settlements, Case Study: Shatrabad Neighborhood, Kermanshah, and International Congress on Architectural Structure and Urban Development. [In Persian].
  38. Kavousi, Noushin & Moradi, Saeed. (2014) Empowerment as the Newest Strategy for Dealing with Informal Settlements (Case Study: Shatrabad Neighborhood, Kermanshah), 2nd International Congress on Architectural Structures and Urban Development, pp. 28-17. [In Persian].
  39. Khalu bagheri, Mehdi. & Ghoreishi, Mohamad shayan. (2015) Economic Inequalities and the Formation and Growth of Informal Settlements in Cities with an Emphasis on Iran, Proceedings of the First Iranian Urban Economics Conference. [In Persian].
  40. Khazaei, Zahra. & Zivaryar, Parvaneh. (2016) Study and evaluation of socio-economic and physical characteristics of informal settlements, a case study of Ahwaz metropolitan tourist dormitory, Sarzamin Geographical Quarterly, Vol. 9, No. 33, pp.27-39. [In Persian].
  41. Khoshbakht fashtami, Nosha. (2010) Investigation of informal settlement in the eastern axis of the Karaj belt in order to empower marginalized people using Gis, M.Sc. [In Persian].
  42. Maleki, Saeid. Amanpour, Saeid. Zad vai khaje, Shahrokh. (2021) Spatial organization and expansion of informal settlements in the metropolis of Tabriz, Geographical Research on Urban Planning, Vol.5, No.1, pp. 89-106. [In Persian].
  43. Ministry of Roads and Urban Development. (2010) Capacity Document and Organization of Informal Settlements, Iran Urban Planning and Architecture Research Center. [In Persian].
  44. Mohamad panahi, Sadighe. (2019) Study of the role of informal housing in the instability of urban development in Ilam, Master Thesis, West Higher Education Institute of Ilam. ([In Persian].
  45. Mohamadi, Mohamad Ali & Shams, Majid. (2021) An Analysis of Spatial-Physical Inequalities and Its Impact on Residents' Satisfaction, Case Study: Informal Settlement in Hamadan (Valiasr Alley), Journal of New Attitudes in Human Geography, Vo.10, No.1, pp. 109-124. [In Persian].
  46. Mose, S. & McNamara, N. (2013) The theory behind the Sustainable Livelihood Approach: A critical analysis of theory and practice, The University of Reading, Geographical Paper,Vol.3, No.12, pp.3-15.
  47. Movahed, Ali & Zarifi, Kokab. (2012) Study of socio-economic and physical dimensions of 8 suburbs of Ahvaz, taken from the site: confnews.um.ac.ir [In Persian].
  48. Movahed, Ali. Vali nour, Saman. Hatami nezhad, Hossein. Zanganeh, Ahmad. Kamanrudi, Musa. (2020) Spatial analysis of urban poverty in the metropolis of Tehran, Economics and Urban Management, Fourth Year, pp. 19-36. [In Persian].
  49. Musavi, davuod. & Asghar Ziari Yusef ali, Nazarian. & Mahdavi, Masoud. (2018) Measuring the Sustainability of Urban Neighborhoods Using HDI and Morris Zoning Technique, Case Study: Malayer City, Journal of Environmental Planning, Vol.6, No.25, pp.109-83. [In Persian].
  50. Nasiri, Ismail. (2014) Challenges of Urban Poverty and the Necessity of Approaching Community-Based Strategies in Informal Settlements (Case Study: Wireless Neighborhood of Zanjan), Geographical Perspective in Human Studies, Vol.9, No.27, pp. 153-168. [In Persian].
  51. Sadeghi, Yadolah. & Meshkini, Abolfazl. & Amiri, Mohamad. (2019) Informal economy, poverty lleviation in informal settlements and sustainable development; A Passage on quirements and Practices, Third Conference on Urban Planning and Management. [In Persian].
  52. Safaee Pour, Masoud. & Aman pour, Saeid. & Abasi Liusi, Zahra. (2022) Strategic Planning to Empower Informal Settlements, Case Study: Payame Noor Town, Dezful, Journal of Sustainable City, Vol.1, No.4, pp. 89-107. [In Persian].
  53. Salehi, Amir. Khodaei, Zahra. (2011) Marginalization and Informal Housing, Challenges and Consequences, Tehran, Qhoms Publishing. [In Persian].
  54. Sarafi, Mozafar. (2017) Analysis of Urban Poverty Zoning Criteria in the City of Quds: Towards a Common Concept of Lower Urban Areas, Haftshahr Magazine,Vol.2, No. 47 and 48, pp. 7-24. [In Persian].
  55. Sarban Heydari, Vakil. & Abdpour, Alireza. (2015) Factors for improving sustainable rural livelihood from the perspective of local residents (Case study: Ardabil city), Journal of Applied Research in Geographical Sciences, Vol.19, No. 54, pp.46-23. [In Persian].
  56. Shakoori, Ali & Bahrami Shaghayegh. (2014) Study of the effect of rural tourism on poverty reduction from the perspective of sustainable livelihood (Case study: Qala-e-Naw and Klein villages of Rey city), Rural Development, Vol. 6, No. 1, pp. 1-24. [In Persian].
  57. Sheikhi, Mohammad. & Mir Behesht Magham, Hamideh. & Modiri, Atosa. (2012) Assessing the Compatibility of Islamabad Do Vanak Characteristics with Informal Housing Characteristics Based on Network Analysis Model, Social Research Quarterly, Vol. 6, No. 19, pp. 107-132. [In Persian].
  58. Tessa Gooding. (2016) Low-income Housing Provision in Mauritius: Improving Social Justice and Place Quality, Habitat International, Vol.2, No.53, pp. 502-516.
  59. E. & owei O.B. (2014) An Assessment of Residential Quality of Life in Informal Settlrments in Port Harcourt Municipality, IOSR Journal Of Humanities And Social Scince (IOSR-JHSS) Vol.19, No.3, pp.11-26.
  60. Zangi Abadi, Ali. & Mobaraki, Omid. (2016) Study of effective factors on the formation of suburbanization in Tabriz and its consequences, a case study: Ahmadabad, Beheshti and Khalilabad neighborhoods, Journal of Geography, Environmental Planning, Vol.4, No. 45, pp. 67-80. [In Persian].
  61. Zhang, L. (2011) The political economy of informal settlements in post-socialist China: The case of chengzhongcun(s), journal Geoforum, Vol.42, No.4, pp.1-11.
  62.