عوامل و پهنه‌های زوال کلان‌شهر مشهد

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه خوارزمی تهران، تهران، ایران

2 استادیار جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

3 دانشیار جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

4 دکترای جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

10.22034/jsc.2021.211720.1166

چکیده

زوال را می‌توان فرایند پالایش جمعیتی و اقتصادی و کاهش تدریجی طبقات یا اقشار متوسط به بالا و افت بخش مرکزی شهرها تعریف کرد. شهر مشهد 2292 هکتار بافت فرسوده دارد که حدود 600 هزار نفر در آن بافت‌ها سکونت دارند. بر اساس مطالعات اکتشافی به‌عمل‌آمده، تحولات این بافت‌ها در چند دهه اخیر با ماهیت زوال مطابقت دارد. هدف اصلی این پژوهش، شناسایی عوامل و انطباق و یا عدم انطباق زوال محلات بخش مرکزی شهر مشهد با بافت فرسوده و قدیمی آن است. برای انجام این پژوهش، 12 متغیر مرتبط به پدیده زوال در سرشماری نفوس و مسکن محلات این شهر انتخاب و بر اساس نمره Z استانداردسازی، مقایسه و بر اساس مجموع امتیاز به نقشه تبدیل شدند. آزمون فرضیات با بررسی جامعه آماری سال‌های 1365 تا 1390 و بلوک‌های سرشماری سال 1390 مرکز آمار ایران انجام‌شده است. تحلیل داده‌ها از طریق استانداردسازی متغیرها بر اساس نمره Z و آزمون میزان پراکندگی و تجمع پدیده زوال توسط شاخص G (خودهمبستگی فضایی موران) انجام‌شده است. محلات دارای زوال بر اساس مجموع امتیاز هر یک از محلات در نقشه مشخص شد. پردازش آماری و کارتوگرافی نقشه‌ها به کمک نرم‌افزارهای Excel و Arc GIS صورت پذیرفته است. نتایج محاسبات نشان می‌دهد که میانگین نمرات استاندارد متغیرها در سطح شهر، نزدیک به صفر بوده و دارای اختلاف و تفاضل اندکی در مقایسه با یکدیگر هستند. ازاین‌رو، از مقایسه تفاضل میانگین امتیازات استانداردشده پهنه‌های در حال زوال و فاقد زوال شهر مشهد استفاده شد. رتبه‌بندی متغیرها نشان می‌دهد که سطح تحصیلات و تبعات شغلی و درآمدی آن و میزان سرمایه‌گذاری در ابنیه جدید به ترتیب تأثیرگذارترین عوامل در زوال بخش درونی شهر مشهد هستند. همچنین، قدمت و منسوخ‌شدگی بافت، عامل اصلی نابسامانی محلات بخش مرکزی شهر مشهد نیست، بلکه میزان برخورداری اقتصادی و منزلت اجتماعی موجب زوال این محلات شده‌اند.

کلیدواژه‌ها


  1. اسمیت، نیل (1390) مرزبندی نوین شهری: بهسازی بافت شهری از راه اسکان جمعیت مرفه در شهرهای کینه‌توز، ترجمه حسام زند حسامی. چاپ اول، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
  2. برایت، الیس ام (1393) تجدید حیات محلات فراموش‌شده در آمریکا، ترجمه احمد زنگانه، بهاره جانه، کاظم اسماعیلی و ابوالفضل زنگانه، چاپ اول، تهران: انتشارات آثار معاصر.
  3. پورتر، لیپی و کیت شاو (1391) کدام نوزایی شهری؟ مقایسه استراتژی‌های بازسازی شهری در سطح بین‌المللی، ترجمه منوچهر طبیبیان، چاپ اول، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
  4. حبیبی، سید محسن و ملیحه مقصودی (1389) مرمت شهری، چاپ چهارم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
  5. دایموند، جان؛ جوسی لیدل، آلن ساوترن و فیلیپ اوزی (1393) مدیریت بازآفرینی شهری: چشم‌انداز جهانی، ترجمه مجتبی رفیعیان، چاپ اول، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
  6. دبیرخانه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران (1385) بافت‌های فرسوده شهر تهران، مصوبه شماره 15301/310/300- 24/4/1385، تهران: شورای عالی شهرسازی و معماری ایران.
  7. راجرز، ریچارد (1393) به‌سوی رنسانس شهری، ترجمه محمد سعید ایزدی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
  8. رضوی، محسن (1390) ساماندهی اراضی قهوه‌ای (نمونه موردی مشهد)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، به راهنمایی محمدرحیم رهنما، گروه جغرافیا، دانشگاه فردوسی مشهد.
  9. رهنما، محمدرحیم (1388) برنامه‌ریزی مناطق مرکزی شهرها، چاپ اول، مشهد: دانشگاه فردوسی.
  10. سیف‌الدینی، فرانک (1381) فرهنگ واژگان برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای، چاپ دوم، شیراز: انتشارات دانشگاه شیراز.
  11. شالین، کلود (1372) دینامیک شهری و پویایی شهرها، ترجمه اصغر نظریان، چاپ اول، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
  12. عبدی، محمدعلی؛ سیما مهدی‌زادگان و جلالوندی، مجید (1391) مروری بر تجارب بهسازی و نوسازی بافت‌های شهری در برخی کشورها، چاپ اول، تهران: انتشارات مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی.
  13. عسکری، علی (1390) تحلیل آمار فضایی با Arc GIS، چاپ اول، تهران: انتشارات سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری تهران.
  14. فایف، نیکلاس و کنی، جودیت (1395) باز ساخت شهر، تجربه‌هایی چند، ترجمه ابوالفضل مشکینی، نرگس احمدی فرد و تقی حیدری، تهران: انتشارات آراد کتاب.
  15. کلارک، دیوید (1392) زوال شهری، ترجمه احمد زنگانه، بهاره جانه، ابوالفضل زنگانه و الهام امیرحاجیلو، چاپ اول، تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی واحد خوارزمی.
  16. مدیریت آمار، فناوری و تحلیل اطلاعات (1393) گزیده شاخص‌های جمعیتی شهر مشهد، مشهد: شهرداری.
  17. مرکز آمار ایران (1397) نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1395، قابل‌دسترس در amar.org.ir.
  18. مک کارتی، جان (1390) شراکت، برنامه‌ریزی تعاونی و بازآفرینی شهری، ترجمه محمدهادی خلیل نژادی، چاپ اول، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
  19. منگن، استیفن پی (1390) طرد اجتماعی و پهنه‌های مسئله‌دار اروپا، مدیریت نوسازی، ترجمه علی اقوامی مقدم، چاپ اول، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
  20. وزارت مسکن و شهرسازی (1384) تعاریف، ساختار، نوع، مرجع و مستندات قانونی مداخله در بافت‌های فرسوده شهری، چاپ اول، تهران: مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.
  21. Abdi, Mohammad Ali. & Sima Mehdizadegan. & Jalalvandi, Majid. (2012) A Review of Experiences of Improvement and Renovation of Urban Textures in Some Countries, First Edition, Tehran: Road, Housing and Urban Development Research Center Publications. [In Persian].
  22. Ambmse, R; L. Ashcraft and C. Butler. (2011) the identificaion of blight indicators and their role in neighborhood stablization and redevelopment. University of Pittsburgh, Pittsburgh.
  23. Askari, Ali. (2011) Analysis of Spatial Statistics with Arc GIS, First Edition, Tehran: Tehran Municipality Information and Communication Technology Organization Publications. [In Persian].
  24. Aydalot, Philip. (1987) The Issue Of Urban Decline Reconsidered: Is It Population Related Or Job Related?, Papers in Regional Science, vol. 61, No.1, pp.145-160.
  25. Bagchi-Sen, Sharmistha & Weaver, R.C. (2013) Spatial analysis of urban decline: The geography of blight, Applied Geography, Vol.40, No.1, pp.61-70.
  26. Beckoven, Ellen van; G. Bolt and R. Kempen. (2005) Theories of neigbourhood Chnge and neighood decline: their significance for post-WWII large housing estates. Utrecht University, Utrecht.
  27. Bright, Ellis M. (2014) Revival of Forgotten Neighborhoods in America, translated by Ahmad Zanganeh, Bahareh Janeh, Kazem Ismaili and Abolfazl Zanganeh, first edition, Tehran: Contemporary Works Publications. [In Persian].
  28. Carter, Tom and chesya, Polevychock. (2006) under studing Disinve stment and Decline. University of Winnipeg, Winnipeg.
  29. Clark, David (2013) Urban Decline, translated by Ahmad Zanganeh, Bahareh Janeh, Abolfazl Zanganeh and Elham Amirhajiloo, first edition, Tehran: Kharazmi Branch of Jihad University Press. [In Persian].
  30. Diamond, John. & Josie Liddell, Alan Sautern. & Philip, Ozzy. (2014) Urban Reconstruction Management: A Global Perspective, translated by Mojtaba Rafieian, First Edition, Tehran: University of Tehran Press. [In Persian].
  31. Dokmeci, Vedia; U. Altunbas and B. Yazgi. (2007) Revitalisation of the main street of a distinguished old Neighbourhood in istanbal. European planning studies, Vol.15, No.1, pp. 150-163.
  32. Fife, Nicholas. & Kenny, Judith. (2016) Reconstruction of the city, some experiences, translated by Abolfazl Meshkini, Narges Ahmadifard and Taghi Heidari, Tehran: Arad Ketab Publications. [In Persian].
  33. Frazier, Amy; Sh. Bagchi-Sen and J. Knight. (2013) the spatio-temporal impacts of demolition land use policy and crime in a shrinking city. Applied Geography, Vol.41, No.1, pp. 55-64.
  34. Friedrichs, Jiirgen. (1993) a Theory of Urban Decline: Economy, Demography and Political Elites. Urban Studies, Vol.30, No.6, pp.907-917.
  35. Friesen, Wardlow. (2009) The Demographic Transformation of Inner City Auckland, New Zealand Population Review, Vol. 35, No.1, pp. 55-74.
  36. Habibi, Seyed Mohsen. & Maliheh, Maghsoudi. (2010) Urban Restoration, Fourth Edition, Tehran: University of Tehran Press. [In Persian].
  37. Hollander, Justin. (2010) Moving toward a shrinking cities Metric: Analyzing landuse changes Associated with Depopulation in flint, Michigan, City sape: A journal of policy Development and research, Vol.12, No.1, pp.137-157.
  38. Hospers, Gert –Jan and R. Nol. (2015) Managing population Decline in Europe’s urban and rural areas, Spriger, Londan.
  39. Long, Thilo. (2005) Insights in the British Debate about urban Decline and urban Regeneration, Erkner, Leibniz.
  40. Mangan, Stephen P. (2011) Social Exclusion and Problematic Areas of Europe, Renovation Management, translated by Ali Aghvami Moghadam, First Edition, Tehran: University of Tehran Press. [In Persian].
  41. McCarthy, John. (2011) Partnership, Cooperative Planning and Urban Reconstruction, translated by Mohammad Hadi Khalilnejadi, first edition, Tehran: University of Tehran Press. [In Persian].
  42. Ministry of Housing and Urban Development (2005) Definitions, structure, type, reference and legal documents of intervention in dilapidated urban structures, first edition, Tehran: Urban Planning and Architecture Research Center. [In Persian].
  43. O’Hara1, S. Paul (2011) The Very Model of Modern Urban Decay: Outsiders’ Narratives of Industry and Urban Decline in Gary, Indiana, Journal of Urban History, Vol.37, No.2, pp.135-154.
  44. Pacione, Michael. (2005) urban geography, a Global perspective, second edition, Routledge, Londan.
  45. Porter, Lippi. & Kate, Shaw. (2012) Which urban renaissance? Comparison of Urban Reconstruction Strategies at the International Level, Translated by Manouchehr Tabibian, First Edition, Tehran: University of Tehran Press. [In Persian].
  46. Power, Anne & K. Mumford. (1999) the slow death of great cities? Urban abandonment or urban renaissance, Jaseph Rowntree foundation, York.
  47. Rahnama, Mohammad Rahim. (2009) Planning of Central Areas of Cities, First Edition, Mashhad: Ferdowsi University. [In Persian].
  48. Razavi, Mohsen. (2011) Organizing brown lands (case study of Mashhad), Master Thesis in Geography and Urban Planning, under the guidance of Mohammad Rahim Rahnama, Department of Geography, Ferdowsi University of Mashhad. [In Persian].
  49. Rogers, Richard. (2014) Towards an Urban Renaissance, translated by Mohammad Saeed Izadi, Tehran: University of Tehran Press. [In Persian].
  50. Rosentraub, Marks. (2014) Reversing urban decline, second Edition, Ckc press, Londan.
  51. Secretariat of the Supreme Council of Urban Planning and Architecture of Iran (2006) Worn Textures of Tehran, Resolution No. 15301/310 / 300- 24/4/1385, Tehran: Supreme Council of Urban Planning and Architecture of Iran. [In Persian].
  52. Seif al-Dini, Frank. (2002) Dictionary of Urban and Regional Planning Vocabulary, Second Edition, Shiraz: Shiraz University Press. [In Persian].
  53. Shalin, Claude. (1993) Urban Dynamics and Urban Dynamics, translated by Asghar Nazarian, first edition, Mashhad: Astan Quds Razavi Publications. [In Persian].
  54. Smit, Edske. (2014) Neighborhood regeneration in a declining city: the case Of Detroit (master dissertatio), Utrecht University, Utrecht.
  55. Smith, Neil (2011) New Urban Boundary: Improving the Urban Context by Settling a Prosperous Population in the Cynic Cities, translated by Hesam Zand Hesami. First Edition, Tehran: University of Tehran Press. [In Persian].
  56. Statistics Center of Iran (2015) Results of the General Population and Housing Census of 2016, available at www.amar.org.ir. [In Persian].
  57. Statistics Management, Technology and Information Analysis (2014) Selection of Demographic Indicators of Mashhad, Mashhad: Municipality. [In Persian].
  58. Zwiers, merle; G. Bolt, M.Ham and Ro.Kempen. (2014) Neighborhood Decline and the economic crisis, IZA Discussion paper, Vol.8749, No.1, pp.1-21.