نقش نشانه‌های فضاهای شهری در ارتقاء حس تعلق به مکان مطالعه موردی: محلات شهر زنجان

نوع مقاله : مقاله مستخرج از رساله دکتری

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری شهرسازی، واحدعلوم وتحقیقات،دانشگاه آزاد اسلامی ،تهران،ایران

2 استاد شهرسازی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی ،تهران،ایران

3 استاد معماری، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی ،تهران،ایران

10.22034/jsc.2021.269967.1401

چکیده

حس تعلق به مکان به‌عنوان عامل ارتقاء دهنده تعامل و ارتباط میان فرد با محیط، رفاه ذهنی فرد و یکی از عناصر کلیدی توسعه پایدار محلی در فضاهای شهری است؛ لذا شناخت حس تعلق و عوامل مؤثر بر آن و راه‌های ارتقای آن‌یکی از موضوعاتی است که می‌تواند به ارتقای شرایط زیستی و محیط کالبدی منجر شود. از میان عوامل متعددی که بر حس تعلق افراد مؤثر است، نقش انگیزی و میزان خوانایی محیطی از طریق نشانه‌های فضاهای شهری است. در این خصوص شکل‌گیری نقشه ذهنی ساکنین محلات برگرفته از نشانه‌ها و عناصر نمادین اهمیت ویژه‌ای دارد. در این مطالعه ضمن تحقیق در خصوص عوامل مؤثر بر شکل‌گیری نقشه‌های شناختی و افزایش نقش انگیزی نشانه‌های شهری بر نحوه اثر بر حس تعلق ساکنین پرداخته‌شده است. به این منظور شش محله از شهر زنجان (به نام‌های سبزه‌میدان، سعدی، کوچه مشکی، انصاریه، کارمندان و گل شهر) که در سه بافت تاریخی،‌ میانی و جدید هستند، برای مطالعه انتخاب‌شده‌اند. تعداد 300 پرسشنامه برای سنجش حس تعلق افراد استفاده‌شده و به دو روش میدانی و تحلیل نرم‌افزاری مطالعه صورت پذیرفته است. علاوه بر تهیه پرسشنامه، نقشه‌های ذهنی پرسش‌شوندگان نیز از طریق ترسیم و تحلیل آن‌ها استخراج‌شده است. نتایج حاصل از مطالعه نشان می‌دهد که میان حس تعلق ساکنین و نقشه شناختی شکل‌گرفته در ذهن ساکنین و تعداد نشانه‌های اشاره‌شده در هر یک از نقشه‌ها رابطه‌ای مستقیم و معنادار برقرار است. به‌عبارت‌دیگر با افزایش میزان حس تعلق در مکان نقشه‌های شناختی ساکنین نیز تقویت و ارجاعات ذهنی بیشتری به نشانه‌های محیط می‌گردد. همچنین مطالعات نشان داد ساکنین محلاتی که در بافت‌های تاریخی و میانی هستند به دلیل تعدد نشانه‌های نمادین و معنایی درگذر زمان نسبت به محلات جدید از حس تعلق بالاتری برخوردارند. همچنین نتایج حاصل از آزمون‌های استنباطی نشان داد که نشانه‌های شهری به میزان 623/0 بر حس تعلق افراد تأثیر مستقیم و معناداری دارد.

کلیدواژه‌ها

مراجع

  1. احمدیه، مژگان (1385) شهر فضای سبز، زیبایی، فصلنامه جستارهای شهرسازی، دوره 5، شماره 17 و 18، صص. 93-86.
  2. بنتلی، ای ین (1385) محیط‌های پاسخده، ترجمه مصطفی بهزادفر، چاپ دوم، تهران: مرکز انتشارات دانشگاه علم و صنعت.
  3. ترکاشوند، عباس و مجیدی، سحر (1392) بازشناسی برخی نشانه‌ها در فضاهای شهری، انجمن علمی معماری و شهرسازی ایران، دوره 4، شماره 2، صص. 15-5.
  4. جوان فروزنده، علی و مطلبی، قاسم (1390) مفهوم حس تعلق به مکان و عوامل تشکیل‌دهنده آن، هویت شهر، دوره 5، شماره 8، صص. 38-27.
  5. حبیبی، داوود؛ حبیبی، دیانا؛ کسالایی، افسانه؛ گرجی پور، فاطمه؛ توکلی، مهرداد (1397) تبیین حس تعلق به مکان و هویت در فضاهای شهری با تأکید بر بازارهای سنتی، معماری شناسی، دوره 1، شماره 3، صص. 8-1.
  6. حسنی میانرودی، نسیم؛ ماجدی، حمید؛ سعیده زرآبادی، زهرا سادات؛ زیاری، یوسفعلی (1398) بررسی تطبیقی میزان خاطره‌انگیزی فضاهای شهری با استفاده از الگوهای نشانه شناختی، مورد مطالعاتی: میدان‌های آزادی و حسن‌آباد، معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، دوره 12، شماره 29، صص. 255-241.
  7. حق‌گویی، منیره (1390) ارزیابی تصویر ذهنی شهروندان از محورهای فعال شهری در شب و روز (مطالعه موردی: خیابان انقلاب مابین میدان انقلاب و چهارراه ولیعصر)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس.
  8. دانش‌پایه، نسار و حبیب، فرح (1396) معیارهای اصلی شکل‌گیری حس مکان در پهنه‌های توسعه جدید شهری مطالعه موردی: منطقه 22 و 4 شهرداری تهران، فصلنامه مطالعات شهری، دوره 7، شماره 25، صص. 30-17.
  9. دانشپور، عبدالهادی و شیری، الهام (1394) عناصر کالبدی کارکردی شکل‌دهنده به هویت بافت‌های تاریخی شهر ایرانی اسلامی، فصلنامه نقش‌جهان، دوره 5، شماره 1، صص. 25-17.
  10. دانشپور، عبدالهادی و صفار سبزوار، فاطمه (1397) تحلیلی بر عوامل کالبدی مؤثر بر حس تعلق به مکان در مرکز قدیمی شهر سبزوار، پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، دوره 9، شماره 33، صص. 136-125.
  11. دویران، اسماعیل و احمدی، حسین (1399) تولید فضاهای پیاده راهی و پایداری هویت و حس مکانی شهروندان مطالعه موردی: پیاده راه خیابان امام شهر زنجان، فصلنامه شهر پایدار، دوره 3، شماره 4، صص. 42-29.
  12. رضویان، محمدتقی؛ شمس پویا، محمدکاظم؛ ملاتبارلهی، عبدالله (1393) کیفیت محیط کالبدی و حس مکان (مورد شناسی دانشجویان دانشگاه شاهید بهشتی تهران)، نشریه جغرافیا و آمایش شهری منطقه‌ای، دوره 4، شماره 10، صص. 96-87.
  13. سجاده زاده، حسن و وحدت، سجاد (1395) نقش منظر فضاهای شهری در میزان حس تعلق به مکان از دیدگاه شهروندان (نمونه موردی: میدان‌های شهری همدان)، نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، سال 8، شماره 2، صص. 88-45.
  14. ضیابخش، ندا (1399) بررسی مقایسه‌ای حس تعلق به مکان در محلات گلشن و قنات کوثر منطقه 4 شهرداری تهران، فصلنامه شهر پایدار، دوره 3، شماره 4، صص. 14-1.
  15. عامری سیاهویی، حمیدرضا؛ احمدی سرخونی، فاطمه؛ سایبانی، بنفشه (1396) بررسی عملکرد نشانه‌های شهری بر درک مردم از محیط شهری مطالعه موردی: شهر بندرعباس، کنفرانس پژوهش‌های معماری و شهرسازی اسلامی و تاریخی ایران، دوره 1. شیراز.
  16. عنانهاد، محمود؛ غلامعلی‌زاده، حمزه؛ اسدی ملک جهان، فرزانه (1398) سنجش حس تعلق به مکان و حفظ هویت واحدهای مسکونی در محله شهری، مطالعه موردی: محله قدیمی ساغریسازان رشت، پژوهش‌های بوم‌شناسی شهری، سال 10، شماره 19، صص. 88-73.
  17. ماجدی، حمید و زرآبادی، زهرا سادات سعیده (1389) شهر نشان‌دار به‌مثابه شهر زمینه گرا، فصلنامه تحقیقات فرهنگی، دوره 3، شماره 3، صص. 22-1.
  18. محمدمرادی، آرش؛ یزدانفر، سید عباس؛ فیضی، محسن؛ نوروزیان ملکی، سعید (1398) سنجش حس مکان و شناسایی مؤلفه‌های مؤثر بر آن در بافت تاریخی تهران (مورد پژوهی: محله تاریخی امامزاده یحیی)، مطالعات معماری ایران، سال 8، شماره 15، صص: 192-173.
  19. مدنی پور، علی (1379) طراحی فضای شهری (مترجم: فرهاد مرتضایی)، تهران، شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری.
  20. مشکینی، ابوالفضل؛ قاسمی، اکرم؛ حمزه‌نژاد، مهدی (1393) ارزیابی حس تعلق به مکان ساکنان شهرهای جدید (مطالعه موردی: شهر جدید هشتگرد)، فضای جغرافیایی، دوره 14، شماره 48، صص. 56-41.
  21. منتظرالحجه، مهدی و پورجعفر، محمدرضا (1389) نشانه‌های شهری: تعریف، گونه شناسی، مکان‌یابی، برنامه‌ریزی و طراحی، چاپ اول، تهران: انتشارات طحان.
  22. موسوی، سیده ساغر و شکور، علی (1397) بررسی و نقش نشانه‌های شهری با تأکید بر شناسایی هویت فضا (مطالعه موردی: بلوار شهید چمران شیراز)، برنامه‌ریزی شهری، دوره 9، شماره 35، صص.10-1.
  23. نصر، طاهره (1396) جایگاه نشانه‌های شهری در واکاوی مؤلفه‌های هویت و فرهنگ در سیمای شهر ایرانی، هویت شهر، سال 11، شماره 1، صص. 28-17.
  24. ولد بیگی، سیوان (1396) تحلیلی بر اصول و قواعد شهرسازی ایرانی ـ اسلامی با رویکرد زیبایی‌شناسی شهری، سومین کنفرانس سالانه پژوهش‌های معماری، شهرسازی و مدیریت شهری، شیراز.
  25. یزدانی، محمدحسن؛ علی پور، ابراهیم؛ محمودی، ایوب (1398) بررسی و تحلیل هویت محلات شهری با تأکید بر حس تعلق به مکان (موردمطالعه: محلات سیزده‌گانه حاشیه شهر اردبیل)، جامعه‌شناسی نهادهای اجتماعی، دوره 6، شماره 14، صص. 39-9.
  26. Abdolhadi Daneshpour & saffar sabzevar, fateme. (2018) An analysis of the physical factors influencing the place attachment in the old center of Sabzevar, Urban Planning, Vol. 9, No.33, pp.125-136. [in Persian].
  27. Ahmadieh, Mojgan. (2006) City of Green Space, Beauty, Journal of Urban Studies, Vol.5, No. 17 - 18, pp. 93-86. [in Persian].
  28. Alkan Bala, Havva. (2016) Landmarks in Urban Space as Signs, Journal of Current Urban Studies, Vol.4, No.4, pp.409-429.
  29. Altman, I. & Low, S, M. (1992) Place attachment, In Place attachment Springer US, (pp. 1-12).
  30. Ameri Siahoui, Hamidreza. & Ahmadi Sarkhoni, Fatemeh. & Saibani, Banafsheh. (2017) A Study of the Function of Urban Signs on People's Perception of the Urban Environment Case Study: Bandar Abbas, Conference on Islamic and Historical Architecture and Urban Research in Iran, Shiraz. [in Persian].
  31. Ananahad, Mahmoud. & Golamalizade, Hamze. & Asadi MalekJahan, Farzaneh. (2019) Measure the sense of belonging to the place and protect the identity of residential units in the urban area. Case study: Old Quarter of Saghrysazan Rasht, Biannual journal of Urban Ecology Researches, Vol.10, No.19, pp.73-88. [in Persian].
  32. Bentley Ein. (2006) Responsive Environments, translated by Mostafa Behzadfar, Second Edition, Tehran: University of Science and Technology Publishing Center. [in Persian].
  33. Bonaiuto, M. & Fornara, F. & Bonnes, M. (2003) Indexes of perceived residential environment quality and neighbourhood attachment in urban environments: a confirmation study on the city of Rome, Landscape and urban planning, Vol.65, No.1, pp.41-52.
  34. Comstock, N. & Dickinson, L. & Marshall, J.& Soobader, M.J. & Turbin, M. & Buchenau, M. & Litt, J. (2010) Neighborhood Attachment and its Correlates: ExploringNeighborhood Conditions, Collective Efficacy and Gardening, Journal of Environmental Psychology, Vol.30, No.4, pp.435-442.
  35. Daneshpayeh, Nasar. & Habib, Farah. (2017)  The main factors affecting the formation of a sense of place in the new urban development zones (Case Study: Region No.22 & Region No.4 of Tehran Municipality), Motaleate Shahri, Vol.7, No.25, pp.17-30. [in Persian].
  36. Daneshpour, Abdolhadi. & Shiri, Elham. (2015) Functional Physical Elements Shaping the Identity of Historical Textures of the Islamic Iranian City, Naqsh-e Jahan Quarterly, Vol.5, No.1, pp.25-17. [in Persian].
  37. Daviran, Esmaeil. & Ahmadi. Hossein. (2021) Production of Sidewalks and Stability of Identity and Sense of Place of Citizens Case study: Imam Khomeini Street Sidewalk in Zanjan, Journal sustainable City, Vol.3, No.4, pp. 29-42. [in Persian].
  38. Fried, M. & Gleicher, P. (1961) Some sources of residential satisfaction in an urban slum, Journal of the American Institute of planners, Vol.27, No.4, pp.305-315.
  39. Giuliani, M, V. & Feldman, R. (1993) Place attachment in a developmental and cultural context, Journal of Environmental Psychology, Vol.13, No.3, pp.267-274.
  40. Habibi, Davood. & Habibi, Diana. & Kaslaee, Afsaneh. & Gorjipour, Fatemeh. & Tavakoli, Mehrdad. (2018) Explaining the sense of belonging to place and identity in urban spaces with emphasis on traditional markets, Journal of architecture, Vol.1, No.3, pp.1-8. [in Persian].
  41. Haghgooi, Monira. (2011) Evaluation of citizens' mental image of active urban axes day and night (Case study: Enghelab Street between Enghelab Square and Valiasr intersection), Master Thesis, Architecture, Faculty of Art and Architecture, Tarbiat Modares University. [in Persian].
  42. Hasani Mianroodi, Nasim. & Majedi, Hamid. & Saideh Zarabadi, Zahra Sadat. & Ziari,Yousefali. (2019) A Comparative Study of the Memorability Level of Urban Spaces Using Semiotic Patterns; Case Studies: Azadi and Hasanabad Squares, ARMANSHAHR Architecture & Urban Development, Vol. 12, No. 29, pp. 241-255. [in Persian].
  43. Hidalgo, M, C. & Hernandez, B. (2001) Place attachment: Conceptual and empirical questions, Journal of environmental psychology, Vol.21, No.3, pp.273-281.
  44. Javan Forouzandeh, Ali. & Motalebi, Qasem. (2011) The Concept of Place Attachment and its Elements, Honiat shahr, Vol.5, No.8, pp. 38-27. [in Persian].
  45. Jorgensen, B, S. & Stedman, R. C. (2001) Sense of place as an attitude: Lakeshore owners attitudes toward their properties, Journal of Environmental Psychology, Vol.21, pp.233-248
  46. Kasarda, J, D. & Janowitz, M. (1974) Community attachment in mass society, American sociological review, Vol.39, pp.328-339.
  47. Madanipour, Ali. (2000) Urban space design (Translator: Farhad Mortezaei), Tehran: Urban Processing and Planning Company. [in Persian].
  48. Majedi, Hamid. & Zarabadi, Zahra Sadat Saeedeh. (2010) Marked city as a context-oriented city, Cultural Research Quarterly, Vol.3, No.3, pp. 22-1. [in Persian].
  49. Manzo, L. C. (2005) For better or worse: Exploring multiple dimensions of place meaning, Journal of Environmental Psychology, Vol.25, pp. 67-86.
  50. Meshkini, Abolfazl. & Qasemi, Akram. & Hamzehnejad, Mehdi. (2015) The Evaluation of the Residents Sense of Attachment to Place in the New Towns (Case Study: Hashtgerd New Town), Geographic Space, Vol.14, No.48, pp.41-56. [in Persian].
  51. MohammadMoradi, Arash. &  Yazdanfar, Seyed-Abbas. &  Faizi, Mohsen.&  NorouzianMaleki, Saed (2019) Measuring sense of place and identifying the effective components in the historical fabric of Tehran (Case study: The historical neighborhood of Imamzadeh Yahya), Journal o Iranian Architecture Studies, Vol. 8, No. 15, pp. 173-192. [in Persian].
  52. Montazer Al-Hijja, Mehdi. & Pourjafar, Mohammad Reza. (2010) Urban landmarks: definition, typology, location, planning and design, first edition, Tehran: Tahan Publications. [in Persian].
  53. Moosavi, seyedeh saghar. & shakoor, ali. (2018) Investigating the role of urban signs with the emphasis on identifying space (Case study: Shahid Chamran Boulevard, Shiraz), Urban Planning, Vol. 9, No. 35, pp. 1-10. [in Persian].
  54. Nasr, Tahereh. (2017) The Significance of “Landmarks” in Analysis of the Components of “Identity” and “Culture” in the Image of Iranian City (Case Study: Image of Shiraz City), Hoviatshahr, Vol.11, No.1, pp. 17-28. [in Persian].
  55. Oktay, D. & Rüstemli, A. & Marans, R, W. (2009) Neighborhood satisfaction, sense of community, and attachment: Initial findings from Famagusta quality of urban life study, Journal of ITU A/Z, Vol.6, No.1, pp.6-20.
  56. Razaviyan, mohammadtaghi. & Shams, Pouya. MohammadKazem. & MolatabarLahi, Abdollah. (2014) The Quality of Phyisical Environment and Sense of Place Case Study: ShahidBeheshti University Students, Geography and Territorial Spatial Arrangement, Vol. 4, No.10, pp.87-96. [in Persian].
  57. Ryan, R, L. (2005) Exploring the effects of environmental experience on attachment to urban natural areas, Environment and behavior, Vol.37, No.1, pp.3-42.
  58. Sajjadehzadeh, Hassan. & Vahdat, Sajjad. (2016) The role of landscape of urban spaces in the sense of belonging to the place from the perspective of citizens (case study: urban squares of Hamadan), New Attitudes in Human Geography, Vol.8, No.2, pp.88-45. [in Persian].
  59. Scannell, L. & Gifford, R. (2017) The experienced psychological benefits of place attachment, Journal of Environmental Psychology, No.51, pp.256-269.
  60. Steele, Fritz. (1981) The Sense of Place, CBI Publishing Company, Boston.
  61. Torkashvand, Abbas. & Moheidi, Sahar. (2014) Recognition of some signs in urban spaces, journal of Iranian Architecture & Urbanism, Vol. 4, No.2, pp.5-15. [in Persian].
  62. Trentelman, C. (2009) Place Attachment and Community Attachment: A Primer Grounded in the Lived Experience of a Community, Journal of Sociologist Society and Natural Resources, Vol.22, pp.191-210.
  63. Ujang, N. (2017) Place Attachment and Continuity of Urban Place Identity, Asian Journal of Environment-Behaviour Studies, Vol.2, No.2, pp. 117-132.
  64. Valad Beigi, Sivan. (2017) An Analysis of the Principles and Rules of Iranian-Islamic Urban Planning with an Approach to Urban Aesthetics, Third Annual Conference on Architectural, Urban Planning and Urban Management Research, Shiraz. [in Persian].
  65. Vaske, J. & Kobrin, K. (2001) Place attachment and environmentally responsible behavior, Journal of Environmental Education, Vol.32, No.4, pp.16-21.
  66. Windsong, E. (2010) There is no Place Like Home: Complexities in Exploring Home and Place Attachment, Journal of The Social Science, Vol.47, pp.205-214.
  67. Yazdani, mohammad hasan. & Alipour, Ebrahim. & mahmoudi, ayyoub. (2020) Analysis of Urban Neighborhoods’ Identity with Emphasis on Sense of Belonging to the Place (Case Study: Thirteen Neighborhoods of the City of Ardebil), Journal of Sociology of Social institutons, Vol. 6, No. 14, pp. 9-39. [in Persian].
  68. Yun Jieheerah. (2019) Role of urban landmarks in branding Seoul as a global city, Journal of Frontiers of Architectural Research, Vol. 8, No.1, pp.44-54.
  69. Ziabakhsh, Neda. (2021) Comparative study Sense of place In Golshan neighborhoods and Ghanat Kowsar District 4 of Tehran Municipality, Journal sustainable City, Vol. 3, No. 4, pp. 1-14. [in Persian].
مجله شهر پایدار
دوره 4، شماره 2
مرداد 1400
صفحه 57-72

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار