تحلیل فضایی تاب‌آوری شهری در برابر زلزله مطالعه موردی: منطقه یک شهر تهران

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 استادیار جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه تهران، تهران، ایران

3 کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه تهران، تهران، ایران

10.22034/jsc.2020.225370.1221

چکیده

ارتقای تاب‌آوری شهری در برابر مخاطرات محیطی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، توجه محققان و تصمیم گیران را در رشته‌ها، بخش‌ها و مقیاس‌های مختلف به خود جلب کرده است. مناطق شمالی کلان‌شهر تهران به دلیل قرارگیری در پهنه خطر لرزه‌ای بالا، ساخت‌وساز در حریم گسل‌ها و مناطق مستعد ناپایداری زمین‌شناختی، نبود برنامه و توانمندی عملیاتی لازم برای مدیریت سوانح در مرحله پاسخ و مقابله با تبعات وقوع سانحه و وجود بافت‌های آسیب‌پذیر متعدد، در شرایط نامناسبی قرار دارد. هدف اصلی پژوهش حاضر، تحلیل فضایی تاب‌آوری شهری در برابر زلزله در سطح محلات منطقه یک شهر تهران می‌باشد. برای سنجش تاب‌آوری شهری چهار بعد اجتماعی، اقتصادی، نهادی و زیرساختی با تلفیق شاخص‌های عینی و ذهنی استفاده‌شده است. جامعه آماری این پژوهش، خانوارهای ساکن در محلات مختلف منطقه یک شهر تهران است. برای حصول به اهداف تحقیق از دو روش اسنادی و میدانی با تأکید بر تکمیل پرسش‌نامه نزد خانوارهای نمونه استفاده شد. با استفاده از فرمول کوکران 383 خانوار به‌عنوان نمونه موردمطالعه انتخاب‌شده و با استفاده از نمونه‌گیری فضایی، نمونه‌های موردمطالعه انتخاب شد. به‌منظور تجزیه‌وتحلیل داده‌ها از تکنیک آماری T تک‌نمونه‌ای در محیط نرم‌افزار SPSS و تحلیل‌های فضایی در نرم‌افزار Arc GIS استفاده شد. نتیجه مطالعه حاضر نشان داد منطقه یک شهرداری تهران در دو بعد اجتماعی و زیرساختی دارای تاب‌آوری نسبتاً مناسب و در دو بعد نهادی و اقتصادی دارای تاب‌آوری نامناسبی می‌باشد. علاوه بر این، نتایج تحلیل در سطح محلات نشان می‌دهد که محلات دربند، زعفرانیه، محمودیه، اراج، چیذر، رستم‌آباد، ازگل، شهرک گل‌ها، شهرک شهید محلاتی، امامزاده قاسم و شهرک نفت در شرایط نامناسب در ابعاد ذهنی و عینی تاب‌آوری می‌باشند.

کلیدواژه‌ها


1)     ابدالی، یعقوب؛ پوراحمد، احمد؛ امینی، میلاد؛ خندان، اسحاق (1398) بررسی و مقایسه تاب‌آوری اجتماعات از پیش ایجادشده و اجتماعات برنامه‌ریزی‌شده به‌منظور کاهش اثرات سوانح طبیعی (زلزله) مطالعه موردی: شهر نورآباد و مسکن مهرشهر نورآباد، فصلنامه اطلاعات جغرافیایی، دوره 28، شماره 110، صص. 161-147.
2)     اسدی عزیزآبادی، مهسا؛ زیاری، کرامت الله؛ وطن‌خواهی، محسن (1398) تبیین راهبردهای تاب‌آوری در بافت‌های فرسوده شهری (نمونه موردی: بافت فرسوده شهر کرج)، پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، دوره 10، شماره 39، صص. 50-33.
3)     امان‌پور، سعید؛ حسینی امینی، حسن؛ عبادی، حسین (1398) تبیین مدیریت راهبردی بحران با رویکرد تاب‌آوری شهری (مطالعه موردی: بافت فرسوده شهر اهواز)، جغرافیا و مخاطرات محیطی، دوره 8، شماره 30، صص. 209-183.
4)     امیری، محمدجواد؛ سپهرزاد، بهناز؛ معرب، یاسر؛ صالحی، اسماعیل (1396) ارزیابی تاب‌آوری ساختاری- طبیعی کاربری اراضی شهرها (نمونه موردی: منطقه 1 تهران)، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، دوره 32، شماره 1، صص. 148-137.
5)     بهزادافشار، کتایون و اکبری، پرویز (1398) تبیین و تحلیل معیارهای کاربری برنامه‌ریزی زمین در کاهش خطر زلزله جهت افزایش تاب‌آوری شهری (نمونه موردی: شهر سنندج)، نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، دوره 11، شماره 2، صص. 357-341.
6)     جلالیان، سید اسحاق (1397) ارزیابی تاب‌آوری ساختاری-طبیعی کاربری اراضی شهری (موردمطالعه: منطقه 4 کلان‌شهر تهران)، فصلنامه شهر پایدار، دوره 1، شماره 4، صص. 122-109.
7)     حاتمی‌نژاد، حسین؛ حیدری، اصغر؛ نجفی، اسماعیل؛ ایزدی، بنت‌الهدی (1399) پایش و اولویت‌بندی مؤلفه‌های تاب‌آوری در بافت‌های اسکان غیررسمی (موردمطالعه: محله سهرابیه کرج)، فصلنامه شهر پایدار، دوره 3، شماره 2، صص.99-77.
8)     رضایی، محمدرضا؛ رفیعیان، مجتبی؛ حسینی، سید مصطفی (1394) سنجش و ارزیابی میزان تاب‌آوری کالبدی اجتماع‌های شهری در برابر زلزله (مطالعه موردی: محله‌های شهر تهران)، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، دوره 47، شماره 4، صص. 623- 609.
9)     رفیعیان، مجتبی؛ رضایی، محمدرضا؛ عسگری، علی؛ پرهیزگار، اکبر؛ شایان، سیاوش (1389) تبیین مفهومی تاب‌آوری و شاخص سازی آن در مدیریت سوانح اجتماع‌محور، برنامه‌ریزی و آمایش فضا، دوره 15، شماره 4، صص. 41-19.
10)   علوی، سید محسن؛ مسعود، محمد؛ کریمی، اسدالله (1399) تاب‌آوری زیرساخت آب‌رسانی شهری: با رویکرد تحلیل زمانی در راستای بازیابی عملکرد خطوط آب‌رسانی به شهروندان (مطالعه موردی: منطقه 2 تهران)، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، دوره 52، شماره 2، صص. 550-533.
11)   کاظمی، نسرین (1398) تدوین سناریوهای تاب‌آوری در برابر زلزله بر مبنای پیوندهای روستایی-شهری، مسکن و محیط روستا، دوره 38، شماره 166، صص. 152-137.
12)   کریمی، فاطمه و جلیلی صدرآباد، سمانه (1398) بررسی جایگاه شاخص‌های تاب‌آوری زیرساخت‌های شهری در فرایند چرخه‌ای تاب‌آوری و درهم کنش آن‌ها از نظر متخصصان، شهر ایمن، دوره 2، شماره 8، صص. 6-1.
13)   محمدپورلیما، نغمه؛ بندرآباد، علیرضا؛ ماجدی، حمید (1399) تاب‌آوری کالبدی و اجتماعی محلات مسکونی بافت تاریخی (نمونه موردی: منطقه 12 تهران)، نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، دوره 12، شماره 2، صص. 116-97.
14)   مرکز مطالعات زلزله و زیست‌محیطی تهران بزرگ (1380) مطالعه طرح ریز پهنه‌بندی تهران بزرگ، گزارش نهایی.
15)   منصورفر، کریم (1384) روش‌های آماری، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
16)   میراسدالهی، شمسی‌سادات؛ متولی، صدرالدین؛ جانباز قبادی، غلامرضا (1399) تحلیل تاب‌آوری سکونتگاه‌های شهری در برابر سیلاب با تأکید بر شاخص‌های اقتصادی و اجتماعی (مطالعه موردی: شهر گرگان)، تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، دوره 20، شماره 59، صص. 155-137.
17)   نوروزی، وحید؛ عباسپور، مجید؛ احمدی، آیدا (1399) شناسایی و تعیین میزان مشارکت مؤلفه‌ها، معیارها، زیرمعیارها و شاخص‌های تاب‌آوری در سیستم مدیریت کلان‌شهر تاب‌آور، نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، دوره 12، شماره 2، صص. 250-229.
18)  Abdali, Yaghob. & Pourahmad, Ahmad. & Amini, Milad. & Khandan, Isaac. (2019) Investigating and comparing the resilience of pre-created and planned communities to reduce the impacts of natural disasters (earthquake) (Case study: Nourabad County and Maskan-e Mehr of Nourabad City), Scientific - Research Quarterly of Geographical Data (SEPEHR),Vol.28, No.110, pp. 147-161. (In Persian) 
19)  Admiraal, Han. & Cornaro, Antonia. (2020) Future cities, resilient cities–The role of underground space in achieving urban resilience, Underground Space, Vol.5, No.3, pp.223-228.
20)  Alavi, S. & Masoud, M. & Karimi, A. (2020) Urban Resilience: Restoration Analysis of Urban Water Infrastructures in A Potential Earthquake (Case study: Region 2 of Tehran Municipality), Human Geography Research, Vol.52, No.2, pp.533-550. (In Persian) 
21)  Amanpoor, S. & Hosseini Amini, H. & Ebadi, H. (2019) Explaining Strategic Crisis Management with Urban Resilience Approach (Case Study: The Worn-out Texture of Ahvaz City), Journal of Geography and Environmental Hazards, Vol.8, No.2, pp.183-209. (In Persian) 
22)  Amiri, M. J. & Sepehrzad, B. & Moarab, Y. Salehi, E. (2017) Evaluation of Natural- Structural Resilience of urban land use (Case Study: Region 1 Tehran), GeoRes, Vol.32 No.1, pp.137-148. (In Persian) 
23)  Asadi azizabadi, M. & Ziari, K. & Vatankhahi, M. (2020) Explaining resilience Strategies for urban worn out texture (Case Study: urban worn out texture of Karaj), Urban research and planning , Vol.10, No.39, pp.33-50. (In Persian) 
24)  Behzad Afshar, Katayoun. & Akbari, Parviz. (2019) Explaining and Analyzing Land Use Planning Criteria in Reducing Earthquake Risk to Increase Urban Resilience (Case Study: Sanandaj), New Attitudes in Human Geography, Vol.11, No.2, pp.341-357. (In Persian) 
25)  Brand, Fridolin Simon. & Jax, Kurt. (2007) Focusing the Meaning(s) of Resilience: Resilience as a Descriptive Concept and a Boundary Object, Ecology & Society, Vol.12, No. 23, pp.1-23.
26)  Buckle, Philip. (2001) Assessing Resilience and Vulnerability: Principles, Strategies and Actions, Australia: Victorian Government Publishing Services.
27)  Chandra, Anita. & Acosta, Joie. & Howard, Stefanie. & Uscher-Pines, Lori. & Williams, Malcolm. & Yeung, Douglas. & Garnett, Jeffrey. & Meredith, Lisa. (2011) Building community resilience to disasters: a way forward to enhance national health security, Rand Corporation, Published by: RAND Corporation.
28)  Cutter, Susan. & Barnes, Lindsey. & Berry, Melissa. & Burton, Christopher. & Evans, Elijah. & Tate, Eric. & Webb, Jennifer. (2008) A Place-Based Model for Understanding Community Resilience to Natural Disasters, Global Environmental Change, Vol.18, No.4, pp. 598-606.
29)  Du, Mengbing. & Zhang, Xiaoling. & Wang, Yuhua. & Tao, Li. & Li, Heng. (2020) An operationalizing model for measuring urban resilience on land expansion, Habitat International, Vol.102, pp.102-206.
30)  Ernstson, Henrik. & Barthel, Stephan. & Andersson, Erik. & Borgström, Sara. (2010) Scale-crossing brokers and network governance of urban ecosystem services: the case of Stockholm, Ecology and Society, Vol.15, No.4, pp.1-28.
31)  Feng, Xinghua. & Xiu, Chunliang. & Bai, Limin. & Zhong, Yexi. & Wei, Ye. (2020) Comprehensive evaluation of urban resilience based on the perspective of landscape pattern: A case study of Shenyang city, Cities, Vol.104, pp.1.20.
32)  Freeman, Sara. & Brown, Casey. & Cañada, Hector. & Martinez, Veronica. & Palma Nava, Adriana. & Ray, Patrick. & Rodriguez, Diego. & Romo, Andres. & Tracy, Jacob. & Vázquez, Eduardo. & Wi, Sungwook. & Boltz, Frederick. (2020) Resilience by design in Mexico City: A participatory human-hydrologic systems approach, Water Security, Vol.9, pp.10-53.
33)  Gonçalves, L.A.P.J. & Ribeiro, P.J.G. (2020) Resilience of urban transportation systems. Concept, characteristics, and methods, Journal of Transport Geography, Vol.85, pp.10-27.
34)  Govindarajulu, Dhanapal. (2020) Strengthening institutional and financial mechanisms for building urban resilience in India, International Journal of Disaster Risk Reduction, Vol.47, pp.10-15.
35)  Hataminejad, Hossain. & Heydari, A. & Najafi, E. & Izadi, B. (2020) Prioritization of Resilience Components in Informal Settlements Textures Case Study: Sohrabiyeh neighborhood of Karaj, Journal of Sustainable city, Vol.3, No.2, pp.77-99. (In Persian) 
36)  Heinzlef, Charlotte. & Robert, Benoît. & Hémond, Yannick. & Serre, Damien. (2020) Operating urban resilience strategies to face climate change and associated risks: some advances from theory to application in Canada and France, Cities, Vol.104, pp.10-27.
37)  Holling, C.S. (1973) Resilience and stability of ecological systems, Annual Review of Ecology and Systematics, Vol.4, pp.1-23.
38)  Jalalian, I. (2019) Assessment of Structural-Natural Resilience of Urban Land Use Case Study: Tehran Metropolitan Area 4, Journal of Sustainable city, Vol.1, No.4, pp.109-122. . (In Persian) 
39)  Kazemi N. (2019) Developing Earthquake Resiliency Scenarios based on Rural-Urban Linkages (Case Study: Shemiranat, Damavand and Firouzkoh), JHRE, Vol.38, No.166, pp.137-152. (In Persian) 
40)  Li, Guijun. & Kou, Chenhuan. & Wang, Yongsheng. & Yang,  Hongtao.n., Ruggiero, Kenneth., Hamblen, Jessika., Southwick, Steven. & Norris, Fran. (2012) Resilience in the face of disaster: Prevalence and longitudinal course of mental disorders following Hurricane Ike, PLoS ONE, Vol.7, No.6, pp.38-64.
41)  Mansourfar, Karim. (2005) S Statistical Methods, Tehran: Institute of Printing and Publishing, University of Tehran. (In Persian).