پایش و اولویت‌بندی مؤلفه‌های تاب‌آوری در بافت‌های اسکان غیررسمی مطالعه موردی: محله سهرابیه کرج

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه تهران، تهران، ایران

3 دانشجوی دکتری ترویج و آموزش کشاورزی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

10.22034/jsc.2020.188858.1033

چکیده

مفهوم تاب‌آوری، مفهوم جدیدی است که بیشتر در مواجهه با ناشناخته‌ها و عدم قطعیت‌ها به‌کاربرده می‌شود. لذا آگاهی از وضعیت تاب‌آوری و تاب آور نمودن جوامع شهری دارای اهمیت خاصی می‌باشد. محله سهرابیه سکونتگاهی غیررسمی می‌باشد که ریشه شکل‌گیری آن به سال 1343 و تحت تأثیر اصلاحات ارضی برمی‌گردد. آگاهی از وضعیت تاب‌آوری و میزان آسیب‌پذیری این‌گونه بافت‌ها، امکان مدیریت مناسب و مطلوب را در مواقع بحران امکان‌پذیر می‌کند. بر این اساس، پژوهش حاضر به دنبال سنجش و اولویت‌بندی مؤلفه‌های تاب‌آوری در سطح محله اسکان غیررسمی سهرابیه می‌باشد. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی – تحلیلی مبتنی بر داده‌های اولیه می‌باشد که جمع‌آوری اطلاعات اولیه، به‌صورت اسنادی و پیمایشی و با استفاده از پرسشنامه به‌صورت نقطه‌ای و با موقعیت مشخص انجام‌گرفته است. برای تحلیل داده‌ها و سنجش میزان تاب‌آوری و اولویت‌بندی مؤلفه‌های آن در محله سهرابیه از نرم‌افزارهای SPSS، Smart PLS و برای تحلیل فضایی نیز از نرم‌افزار Arc GIS استفاده‌شده است. نتایج گویای آن است که تاب‌آوری محله سهرابیه با میانگین 27/2 در سطح پایینی قرار دارد و در برابر بحران‌های طبیعی از آسیب‌پذیری بالایی برخوردار است. در رابطه با وضعیت هر یک از ابعاد و میزان تأثیر آن‌ها بر میزان تاب‌آوری بر اساس نتایج مدل‌سازی ساختاری بعد اقتصادی بیشترین و بعد کالبدی کمترین تأثیر را بر تاب‌آوری محله سهرابیه داشته داشته‌اند. نتایج تحلیل فضایی نیز نشان‌دهنده تفاوت تاب‌آوری در ابعاد مختلف بر اساس شرایط آن‌ها در سطوح مختلف محله است. به‌طوری‌که تنها مناطق مرکزی محله از وضعیت نسبتاً بهتری برخوردار هستند؛ اما حاشیه‌های شمالی، جنوبی و غربی محله تاب‌آوری پایینی دارند و آسیب‌پذیرتر هستند. با آگاهی از وضعیت تاب‌آوری در ابعاد مختلف و همچنین شناخت به‌دست‌آمده از وضعیت فضایی تاب‌آوری در سطح محله سهرابیه، می‌توان از برنامه‌ریزی و مدیریت بهتری جهت بیشتر تاب آور شدن محله دارا بود.
 

کلیدواژه‌ها


1)    احمدی، عبدالمجید؛ فتحی، سعید؛ اکبری، ابراهیم (1397) ارزیابی تاب‌آوری محیط شهری در برابر مخاطرات طبیعی با تأکید بر زمین‌لرزه با استفاده از منطق فازی و GIS (مطالعه موردی: شهر ارومیه)، جغرافیا و مخاطرات محیطی، پاییز 1397، دوره 7، شماره 3، صص. 57-73.
2)    اسدی عزیزآبادی، مهسا؛ زیاری، کرامت اله؛ وطن‌خواهی، محسن (1397) سنجش و ارزیابی میزان تاب‌آوری بافت‌های فرسوده شهری در برابر مخاطرات محیطی نمونه موردی: بافت فرسوده کلان‌شهر کرج، نشریه پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، زمستان 1397، دوره 9، شماره 35، صص. 111-122.
3)    افضلی گروه، زهرا (1394) ارزیابی و تحلیل ابعاد و مؤلفه‌های تاب‌آوری شهری کرمان، پایان‌نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، به راهنمایی امید مبارکی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه مراغه.
4)    بانک جهانی، (2016) www.worldbank.org
5)    پاشاپور، حجت الله و پوراکرمی، محمد (1396) سنجش ابعاد کالبدی تاب‌آوری شهری در برابر مخاطرات طبیعی (زلزله) مطالعه موردی منطقه 12 شهر تهران، فصلنامه مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، زمستان 1396، دوره 12، شماره 4، صص. 985-1002.
6)    توکلی، هانیه؛ خادم الحسینی، احمد؛ خسروی حاجی وند، ایرج (1396) بررسی مؤلفه‌های تاب‌آوری شهری با تأکید بر سوانح طبیعی (زلزله) (نمونه موردی منطقه 16 تهران)، فصلنامه مطالعات مدیریت شهری، زمستان 1398، دوره 9، شماره 32، صص. 87-100.
7)    حاتمی نژاد، حسین؛ فرهادی خواه، حسین؛ آروین، محمود؛ رحیم‌پور، نگار (1396) بررسی ابعاد مؤثر بر تاب‌آوری شهری با استفاده از مدل ساختاری تفسیر (نمونه موردی: شهر اهواز)، فصلنامه دانش پیشگیری و مدیرت بحران، بهار 1396، دوره 7، شماره 1، صص. 45-35.
8)    رضایی، محمدرضا (1389) تبیین تاب‌آوری اجتماعات شهری به‌منظور کاهش اثرات سوانح طبیعی (زلزله): مطالعه موردی: کلان‌شهر تهران، رساله دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، به راهنمایی مجتبی رفعیان و علی عسگری، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس تهران.
9)    رضایی، محمدرضا (1392) ارزیابی تاب‌آوری اقتصادی و نهادی جوامع شهری در برابر سوانح طبیعی (مطالعه موردی: زلزله محله‌های شهر تهران، دو فصلنامه مدیریت بحران، بهار و تابستان 1392، دوره 2، شماره 3، صص. 38-28.
10) سازمان عمران و نوسازی شهرداری کرج، 1395. (www.civil.karaj.ir)
11) شکری فیروزجاه، پری (1396) تحلیل فضایی میزان تاب‌آوری مناطق شهر بابل در برابر مخاطرات محیطی، فصلنامه برنامه‌ریزی توسعه کالبدی، تابستان 1396، دوره 4، شماره 6، صص. 44-27.
12) شیعه، اسماعیل؛ حبیبی، کیومرث؛ کمالی‌نسب، حامد (1390) فرایند شکل‌گیری و گسترش سکونتگاه‌های غیررسمی (نمونه مورد: محله سهرابیه کرج)، فصلنامه مسکن و محیط روستا، بهار 1390، دوره 30، شماره 133، صص. 48-39.
13) غلام‌زاده، رسول؛ آذر، عادل؛ قنواتی، مهدی (1391) مدل‌سازی مسیری – ساختاری در مدیریت: کاربرد نرم‌افزار Smart PLS، چاپ اول، تهران، نشر نگاه دانش.
14) فرزاد بهتاش، محمدرضا؛ کی‌نزاد، محمدعلی؛ پیر بابایی، محمدتقی؛ عسگری، علی (1392) ارزیابی و تحلیل ابعاد و مؤلفه‌های تاب‌آوری کلان‌شهر تبریز، فصلنامه معماری و شهرسازی، پاییز 1392، دوره 18، شماره 3، صص. 42-33.
15) فرزاد بهتاش، محمدرضا؛ کی‌نژاد، محمدعلی؛ پیر بابایی، محمدتقی؛ آقابابایی، محمدتقی (1391) تبیین ابعاد و مؤلفه‌های تاب‌آوری در شهرهای اسلامی، مجله مطالعات شهر ایرانی ـ اسلامی، پاییز 1391، دوره 3، شماره 9، صص. 121-113.
16) کمانداری، محسن؛ اجزاء شکوهی، محمد؛ رهنما، محمدرحیم (1397) تحلیل فضایی شاخص‌های اجتماعی تاب‌آوری شهری در مناطق چهارگانه شهر کرمان، دو فصلنامه جغرافیای اجتماعی شهری، پاییز و زمستان 1397، دوره 5، شماره 2، صص. 85-70.
17) محمدی سرین دیزج، مهدی و احدنژاد روشتی، محسن (1395) ارزیابی میزان تاب‌آوری کالبدی شهری در برابر مخاطره زلزله موردمطالعه: شهر زنجان، نشریه تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، بهار 1395، دوره 3، شماره 1، صص. 103-118.
18) محمدی، اکبر؛ آشوری، کسری؛ رباطی، محمدبشیر (1396) تبیین و ارزیابی مؤلفه‌های تاب‌آوری نهادی و اجتماعی در سکونتگاه‌های خودانگیخته شهری؛ مطالعه موردی: ناحیه منفصل شهری نایسر، فصلنامه مطالعات شهری، بهار 1396، دوره 6، شماره 22، صص. 75-88.
19) مرکز آمار ایران (1395) سرشماری عمومی نفوس و مسکن.
20) نامجویان، فرخ؛ رضویان، محمدتقی؛ سرور، رحیم (1396) تاب‌آوری شهری چارچوبی الزام‌آور برای مدیریت آینده شهرها، فصلنامه جغرافیایی سرزمین، پاییز 1396، دوره 14، شماره 55، صص. 95-81.
21) نقدی، مانی و رحیمی، محمود (1396) سنجش و ارزیابی میزان تاب‌آوری در محلات شهری و بررسی عوامل مؤثر بر آن (مورد پژوهی: محله فرحزاد تهران)، فصلنامه مطالعات جغرافیا، عمران و مدیریت شهری، پاییز 1396، دوره 3، شماره،3، صص. 1-26.
22)  Adger, Neil. (2000) Social and Ecological Resilience: Are they Related, Progress in Human Geography, Vol.24, No.3, pp.347-364.
23)  Agudelo-Vero, Claudia. & Leduc, Wouter. & Mels, Adriaan. & Rijnaarts, Huub. (2012) Harvesting Urban Resources Towards More Resilient Cities, Resources, Conservation and Recycling,Vol. 64, pp.3-12.
24)  Ajibade, Idowu. (2017) Can a Future City Enhance Urban Resilience and Sustainability? A Political Ecology Analysis Of Eko Atlantic City, Nigeria, International Journal of Disaster Risk Reduction, Vol. 26, pp.85-92.‌
25)  Bastamnia, Amir. & Rezaie, Mohammad Reza. & Tazesh, Yosef. & Dastoorpoor, Maryam. (2016) Evaluation of Urban Resilience to Earthquake A Case Study: Dehdasht City. International Journal of Ecology & Development. Year 2016; Vol.31, No.4, pp.46-56.
26)  Bozza, Anna. & Asprone, Domenico. & Fabbrocino, Francesco. (2017) Urban Resilience : a Civil Engineering Perspective, Sustainability, Vol. 9, No.103, pp.1–17.
27)  Buckle, Philip. & Graham, Mars. & Syd, Smale. (2000) New Approaches to Assessing Vulnerability and Resilience, Australian Journal of Emergency Management, Vol.15, No.2, pp.8–14.
28)  Cere, Giulia. & Rezgui, Yacine. & Zhao, Wanqing. (2017) Critical Review of Existing Built Environment Resilience Frameworks: Directions for Future Research, International Journal of  Disaster Risk Reduction, Vol.25, No.4, pp. 173–189.
29)  Coaffee, Jon. & Fussey, Pete. (2017) Resilient Planning for Sporting Mega-Events : Designing and Managing Safe and Secure Urban Places for London 2012 and Beyond, Revista Brazilian De Gestao Urban, Vol.3, No.2, pp.165–177.
30)  Cutter, Susan. & Barnes, Lindsey. & Berry, Melissa. & Burton, Christopher. & Evans, Elijah. & Tate, Eric. & Webb, Jennifer. (2008) A Place-Based Model for Understanding Community Resilience to Natural Disasters, Global Environmental Change, Vol.18, No.4, pp.598-606.‌
31)  Gu, Danan. & Gerland, Pattrick. & Pelletier, Francois. & Cohen, Barney. (2015) Risks of Exposure and Vulnerability to Natural Disasters at the City Level: A Global Overview, New York: United Nations.‌
32)  Dodman, David. & Leck, Haylry. & Rusca, Maria. & Colenbrander, Sarah. (2017) African Urbanisation and Urbanism: Implications for Risk Accumulation and Reduction, International Journal of Disaster Risk Reduction, Vol.26, No.5, pp.7–15.
33)  Folke, Carl. (2006) Resilience: the Emergence of a Perspective for Socialecological Systems Analyses, Global Environmental Change, Vol.16, No.3, pp.253-267.
34)  Folke, Carl. (2016) Resilience (Republished), Ecology and Society, Vol. 21, No.4, pp.1–30.
35)  Folke, Carl. & Carpenter, Stephen. & Walker, Brian. & Scheffer, Marten. & Chapin, Terry. & Rockström, Johan. (2010) Resilience Thinking: Integrating Resilience, Adaptability and Transformability, Ecology and Society, Vol.15, No.4, pp.1-9.
36)  Godschalk, David. (2003) Urban Hazard Mitigation: Creting Resilient Citis, Natural Hazards Review, Vol.4, No.3, pp.136-143.
37)  Gunderson, Lance. (2010) Ecological and Human Community Resilience in Response to Natural Disasters, Ecology and Society, Vol.15, No.2, pp.323-331.
38)  Maguire, Brigit & Hagen, Patrick. (2007) Disasers and Communities: Underestanding Social Resilience, the Australian Jornal of Emergency Management, Vol. 22, No.2, pp.16-20.
39)  Marjolein, Spaans & Waterhout, Bas. (2017) Building Up Resilience in Cities Worldwide – Rotterdam as Participant in the 100 Resilient Cities Programme, Cities, Vol.61, pp.109-116.
40)  Meerow, Sara. & Newell, Joshua, & Stults, Melissa. (2016) Landscape and Urban Planning Defining Urban Resilience : a Review, Landscape and Urban Planning, Vol.147, No.5, pp. 38–49.
41)  Mehmood, Abid. (2016) Of Resilient Places : Planning for Urban Resilience, European Planning Studies, Vol. 24, No.2, pp.407-419.
42)  Rapaport, C. (2018) International Journal of Disaster Risk Reduction, International Journal of Disaster Risk Reduction, Vol.31, pp.470–477.
43)  Rose, Adam. (2009) Economic Resilience to Disasters (CARRI Research Report 8), Community and Regional Resilience Institute.‌
44)  Sanderson, David. (2000) Cities, Disasters and Livelihoods, Risk Management, Vol.2, No.4, pp. 49–58.
45)  Zhang, Xiaoling. & Li, Huan. (2018) Urban Resilience and Urban Sustainability : What We Know and What Do Not Know ?, Cities, Vol.72, pp.141–148.